अज्जीचे कपाट

लहानपणीच्या काही उद्योगांपैकी एक म्हणजे कपाटं उघडणे आणि उचकटणे! बाकीची लहान मुलं हे करतात की नाही मला माहीत नाही, पण मी मात्र कपाटोत्सुक असायचे. प्रत्येकाचं कपाट वेगळी गोष्ट सांगायचं. अर्थात हा उद्योग मी घरात एकटी असतानाच करायचे. आईचं कपाट तिच्यासारखंच असायचं. नीट-नेटकं पण काही काही कप्प्यांमध्ये खूप सा-या गमती असलेलं. ती खूप वर्षं चेह-यावर फक्त "वसंत-मालती" का असल्याच कुठल्यातरी नावाचं क्रीम लावायची. त्याच्या न उघडलेल्या बाटल्या तिच्या कपाटात सापडायच्या. माझ्यापासून लपवून ठेवलेली सौंदर्यप्रसाधने मिळायची. तिचे आणि बाबाचे मी कोल्हापूरला असताना केलेल्या सुट्टीचे फोटो मिळायचे. जे बघून संध्याकाळी मी "ब्रूटस तू सुद्धा?" च्या थाटात तिची वाट बघायचे! खालच्या कप्प्यात वेलची, केशर, पिस्ते, अक्रोड असला सुका-मेवा असायचा जो माझ्यापासून आणि कामवाल्या बाईपासून लपवायला तिथे ठेवला जाई. तिचं कपाट उघडताच मंद अत्तराचा वास यायचा. तो वास घेतला की मला आपण आईजवळ आहोत असं वाटायचं.
बाबाचं कपाट उघडताना जरा भितीच वाटायची. आईच्या धाकानी "आवरलेलं" त्याचं कपाट उचकटताना मात्र काही काळजी वाटायची नाही. त्याच्या कपाटात नेहमी सिगारेटचं एक पाकीट असायचं. पहिल्यांदा जेव्हा आपला बाबा सिगारेट ओढतो हे लक्षात आलं तेव्हा मला त्याचा खूप अभिमान वाटला होता. का कोण जाणे! त्याच्या कपाटातही माझ्यापासून लपवलेल्या अनेक गोष्टी असत. छोटा टेपरेकॉर्डर. मी तो खूप वेळा बाहेर काढून वाजवून परत होता तसा आत ठेवायचे. बाबाच्या कपाटाची खालची फळी जरा कमकुवत झाली होती. त्याचं खरं कारण मी त्या फळीवर चढून अजून काय काय आहे ते तासंतास बघायचे हे होतं. त्याच्या कपाटात अनेक 'या गोष्टींचं काय करायचं?' या यादीतल्या गोष्टी असायच्या. त्यामुळे ते उचकटायला मजा यायची.
पण सगळ्यात मजेदार कपाट अर्थातच अज्जीचं होतं. तिच्या कपाटात इतक्या मजेशीर गोष्टी होत्या की तिनी नेमून दिलेला "उचकटायचा तास" सोडून सुद्धा तिच्या नकळत खूप वेळा मी त्या कपाटात जायचे. खालच्या कुलूपवाल्या कप्प्यात तिचे व तिच्या आईचे दागिने होते. ते बघायला मला व स्नेहाला खूप आवडायचे. तिच्या आईच्या वेणीत माळण्यासाठी सोन्याचं पाणी असलेली चांदीच्या फुलांची माळ होती. ती फक्त स्नेहाच्या वेणीत शोभून दिसायची. मग तिचे पैंजण,बांगड्या, बिलवर, गोठ, जोंधळी पोत एवढंच काय पण नथसुद्धा मी माझ्या नकट्या नाकात लटकवून बघायचे. त्यानंतरच्या वरच्या कप्प्यात फोटो अल्बम होते. आईच्या लग्नाचा अल्बम बघायला पण मला आणि स्नेहाला खूप आवडायचं. मग, "बाबा किती जाड होता नै?", "अज्जी अण्णा आजोबांचे केस काळे होते की ते कलप लावायचे?" असले भोचक प्रश्न पण विचारले जायचे. त्यावर अज्जी सुद्धा खुसखुशीत उत्तरे द्यायची.
त्यानंतरचा कप्पा आमच्या डोक्यावर होता त्यामुळे तिथे अज्जी सगळ्या दुर्मिळ आणि सुंदर वस्तू ठेवायची. तिच्याकडे जुन्या काळचा एकच रूपाया मावेल असा क्रोशाने विणलेला बटवा होता. त्यातून तो रूपाया बाहेर काढायची सुद्धा एकच छुपी पद्धत होती. एका बाजूला जुन्या काळातला बिस्किटांचा लोखंडी डबा होता. त्यात अज्जी मण्यांच्या माळा ठेवायची. तसाच एक डबा तिच्या शिवणकामाच्या साहित्याचा सुद्धा होता. तो थोडी मोठी झाल्यावर तिने मला दिला. त्यात मी मला आलेली पत्रं ठेवायचे. अजूनही पुण्यात तो उघडला की मला माझं सगळं शाळापण आठवतं. शाळेतली माझी घट्ट मैत्रीण अमेया मला एकाच वर्गात असूनही पत्र लिहायची. ती पत्र आम्ही वह्यांच्या कव्हर मधून लपवून एकमेकींना द्यायचो आमची गुपितं लिहून! ती सगळी पत्र त्या डब्यात आहेत! आता मजा वाटते वाचायला!
सगळ्यात वर, जिथे आम्हाला काही केल्या जाता येणार नाही (अज्जीच्या मते) तिथे "जंगल" होतं. पुठ्ठयाच्या पुस्तकात शेकडो तुकडे जोडून तयार केलेलं जंगल. ते अज्जीच्या भावाने तिला परदेशातून आणलं होतं. पण ते पुस्तक उघडल्यावर सगळं जंगल तयार उभं रहायचं. त्यात जिराफ, माकड, गेंडा, वाघ, पक्षी, हरिण सगळं सगळं होतं. ते जंगल बघण्यात आमची बरीचशी दुपार जायची. त्याच कप्प्यात एक बाहुलीचं पुस्तक होतं. त्यात बाहुलीचा चेहरा आणि पाय तसेच रहायचे पण पानं उलटताना प्रत्येक पान तिचा नवीन पोषाख असायचा. पलिकडल्या पानावर तो पोषाख घालून ती कुठे चालली आहे त्याचं वर्णन पण असायचं. तिच्याकडे अज्जीला भेटायला जायचा वेगळा पोषाख होता. ते वाचून मला नेहमी हसू यायचं, "काय वेडी आहे! अज्जीकडे जायला कशाला हवेत वेगळे कपडे?" हा प्रश्न मला नेहमी पडायचा!
त्याच कप्प्यात मात्र्योष्का बाहुलीसुद्धा होती. एकात एक ठेवलेल्या रशियन बाहुल्या. त्या मला फार म्हणजे फार आवडायच्या. त्या उघडताना देखिल लाकडाचा आवाज यायचा, जो अज्जीला अजिबात आवडायचा नाही कारण त्याने म्हणे तिच्या अंगावर शहारे यायचे. पण मला तो आणि भिंतीवर नखं घासल्यावर येणारा आवाज तेव्हा फार आवडायचा.
तसंच अज्जीने नंतर एक पुस्तकांचं कपाट केलं. त्यात देनिसच्या गोष्टी या नावाचं रशियन पुस्तक मला सापडलं. ते पुस्तक माझ्या आयुष्यात आलं नसतं तर माझं चित्र पूर्ण झालच नसतं. देनिस आणि त्याचा मित्र मिष्का यांच्या गोष्टी ऐकून आणि वाचून मी व अज्जी खूप हसायचो!
अज्जीच्या कपाटातला सगळ्यात निषिद्ध पदार्थ म्हणजे सुपारी. मला येता जाता सुपारीचे बकाणे भरायला फार आवडायचे. त्यामुळे अज्जी तिचा सुपारीचा डबा रोज लपवून ठेवायची. नेहमी सगळ्यात वरच्या कप्प्यात! पण मी आणि स्नेहानी त्यावरही मात केली होती. अज्जी शेजारी पाजारी असेल तेव्हा मी आधी कपाटाशेजारच्या टेबलवर चढायचे. मग तिथून थोडीशी उडी मारून तिस-या कप्प्यावर चढायचे. मग स्नेहा खाली स्टूल बनून थांबायची आणि मी लोंबकाळून एका हातानी सुपारीचा डबा घट्ट धरायचे. मग खाली पडायचे. सुपारी खाऊन हा सगळा प्रकार पुन्हा करायचो आणि डबा वर ठेवायचो.
मी तोतरी होईन अशी भिती दाखवण्यात आली. पण चहा पिऊन मी अजुनही काळीकुट्ट झाले नव्हते त्यामुळे मोठ्यांच्या थापांमध्ये मी तोतरेपणा समाविष्ट केला होता!
अजुनही खूप गमती-जमती होत्या अज्जीच्या कपाटात. कधी कधी माऊ तिच्या कपाटातच पिल्लं द्यायची. अज्जीला याचा खूप मन:स्ताप व्हायचा. पण आम्हाला मात्र त्याच्याइतका दुसरा आनंद कधी व्हायचा नाही!
अज्जीचं कपाट उघडताना आम्ही नकळत खूप कपाटं उघडली. त्याचा उलगडा अजून होतोय. पण कपाटं उघडण्याची जागा आता कामाने, वाचनाने, लेखनाने आणि विचारांनी घेतली आहे. मनातलं एक कपाट उघडलं की अज्जीच्या कपाटासारखी लाखो सुरस आणि चमत्कारिक कपाटं उघडली जातात!

लेख तपासल्याबद्दल गायत्रीचे आभार (आधीच्या सगळ्या लेखांसाठीसुद्धा!)